Tworzenie cyfrowych materiałów edukacyjnych dostępnych dla uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

Wprowadzenie

Dostępność cyfrowa (ang. Accessibility) oznacza tworzenie stron internetowych, aplikacji mobilnych, dokumentów w postaci plików elektronicznych, multimediów w sposób uniwersalny, tak, aby były one dostępne dla jak największej grupy użytkowników niezależnie od wykorzystywanego sprzętu, oprogramowania lub posiadanej niepełnosprawności. W Polsce od 2019 roku na mocy ustawy [8] podmioty publiczne mają obowiązek zapewnić dostępność cyfrową swoich stron internetowych i aplikacji mobilnych. Prawo to obejmuje także strony internetowe i aplikacje mobilne administrowane przez szkoły.

Dostępność cyfrowa strony internetowej dotyczy jej budowy jak i jej treści (np. teksty, zdjęcia, grafiki, multimedia, odnośniki), także zamieszczonej w załączonych plikach do pobrania. Pliki te to często dokumenty tekstowe w formacie pdf lub doc, docx. Na szkolnych stronach www to zazwyczaj dokumenty takie jak statut, regulaminy, procedury, wnioski, a także materiały edukacyjne takie jak rozkłady materiału, karty pracy, pomoce dydaktyczne itp.

Na mocy prawa, ale i zgodnie z realizacją koncepcji edukacji włączającej wszyscy uczniowie, w tym ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (np. osoby z niepełnosprawnością wzroku, słuchu, poznawczą, ruchową, intelektualną, z zaburzeniami emocji lub zachowania, z trudnościami w uczeniu się) mają prawo równego dostępu do treści w formie cyfrowej. Oznacza to, że osoby udostępniające uczniom materiały edukacyjne w formie elektronicznej powinny pamiętać o konieczności przygotowania ich z uwzględnieniem ułatwień dostępu. Wiąże się to z potrzebą znajomości zasad oraz dobrych praktyk w tym zakresie.

Celem artykułu jest omówienie zasad dostępności cyfrowej i dobrych praktyk zakresie ich spełnienia, w tym w odniesieniu do wybranych szczególnych potrzeb uczniów oraz prezentacja zasad tworzenia dostępnego cyfrowo dokumentu tekstowego w formacie doc, docx i pdf z wykorzystaniem funkcji edytora tekstów.

Dostępność cyfrowa

Dostępność cyfrowa dotyczy stron internetowych, aplikacji mobilnych i dokumentów elektronicznych, które są utworzone w sposób uniwersalny tak, aby były one dostępne dla każdego. I tu jest problem, gdyż użytkownicy są różni. Część z nich ma problemy np. z widzeniem, słyszeniem, precyzyjnym ruchem, rozumieniem treści. Wynika to z zakłóconej pracy niektórych zmysłów w wyniku niepełnosprawności, w tym czasowej, ale także z objawów gorszego samopoczucia lub występujących kłopotów technicznych (np. uszkodzona myszka, brak głośników, nieprawidłowo oświetlony ekran). Niektórzy użytkownicy obsługują komputer w nietypowy sposób na przykład używają tylko klawiatury, nawigują głosowo. Użytkownikiem nie musi być tylko człowiek - może być nim oprogramowanie asystujące takie jak czytnik ekranu lub robot sieciowy, indeksujący treści dla wyszukiwarek internetowych. Biorąc pod uwagę różnorodność użytkowników Internetu organizacja W3C tworząca ogólnoświatowe standardy dla stron internetowych wprowadziła standard dostępności WCAG (ang. Web Content Accessibility Guidelines, pl. Wytyczne dla dostępności treści internetowych). Standard ten określa zasady tworzenia stron internetowych, w taki sposób, aby były dostępne dla każdego, bez względu na wiek, pełnosprawność lub jej brak. Aktualnie obowiązujący standard WCAG 2.1 [10] określa zasady dotyczące zwiększenia dostępności stron internetowych dla szerszego grona użytkowników, w szczególności dla osób z niepełnosprawnościami, w tym dla osób niewidomych i słabowidzących, niesłyszących i niedosłyszących, osób z niepełnosprawnością ruchową, z zaburzeniami mowy, nadwrażliwością na światło oraz dla niektórych osób mających trudności w uczeniu się i ograniczenia poznawcze. Każda zasada ma określone wytyczne, które definiują podstawowe cele do osiągnięcia. Wytyczne nie są mierzalne, stąd dla każdej wytycznej podano mierzalne kryteria sukcesu wskazując wymagany poziom zgodności: A („musi być”), AA („powinno być”) i AAA („znakomicie, że jest”). Szczegółowe informacje na ten temat można znaleźć w dokumencie [10].

Obowiązuje prawo, które na mocy Ustawy z dnia 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych, nakłada obowiązek spełnienia wytycznych dla dostępności treści internetowych zgodnie ze standardem WCAG 2.1 w zakresie wszystkich zasad oraz wybranych wytycznych i kryteriów sukcesu na wskazanym poziomie zgodności - głównie A lub AA. Nieprzestrzeganie tego prawa wiąże się karami finansowymi Szczegółowe informacje na temat wdrażania zapisów ustawy [8] można znaleźć na stronie rządowej [1].

W rozumieniu ustawy [8] dostępność cyfrowa strony internetowej polega na zapewnieniu jej funkcjonalności, postrzegalności, zrozumiałości i kompatybilności. Dotyczą one wszystkich elementów stron internetowych czy aplikacji mobilnych: kodu, treści i sposobu działania.

Charakterystykę zasad oraz przykładowe dobre praktyki osiągania ich celów w odniesieniu do tworzenia materiałów edukacyjnych można sformułować następująco [1,2,3,4,6,7]:

Postrzegalność - umożliwienie odbioru przez użytkownika treści za pomocą jego zmysłów.
Cel ten m.in. realizuje się poprzez:

logiczną strukturę treści (nagłówki, listy, akapity)
stosowanie tekstu alternatywnego dla każdej informacji nietekstowej (np. zdjęcia, grafiki, wykresy, tabele)
niepublikowanie obrazów tekstu (skanów)
możliwość powiększenia rozmiaru tekstu o 200%
odpowiednie dobieranie kolorów tekstu i tła (współczynnik kontrastu minimum 4,5:1)
transkrypcje materiałów audio i filmów (dodanie napisów)
audiodeskrypcje i napisy rozszerzone do filmów
responsywność

Funkcjonalność –umożliwienie korzystania ze wszystkich oferowanych funkcji bez względu na sposób nawigowania. Cel ten m.in. realizuje się poprzez:

możliwość dostępu do każdego elementu przy użyciu klawiatury
unikanie migających treści i możliwość wyłączania ruchomych elementów,
zrozumiałe linki, których treść wyraźnie mówi dokąd prowadzą
zrozumiałe i pasujące do treści tytuły stron
etykiety wyjaśniające, co wpisać w pola formularzy

Zrozumiałość –umożliwienie zrozumienia treści i sposobu działania strony lub aplikacji. Cel ten m.in. realizuje się poprzez:

stosowanie prostego języka
umieszczeniu informacji, w jakim języku jest treść
zachowanie spójnego wyglądu i działanie elementów na podstronach
zapewnienie przewidywalności działania - konsekwentna nawigacja i identyfikacja

Kompatybilność – możliwość współpracy z jak największą liczbą programów, w tym z technologiami asystującymi. Cel ten osiąga się m.in. za pomocą:

poprawnego kodu, postępowania zgodnie z przyjętymi standardami

Wybrane „dobre praktyki” tworzenia dostępnych cyfrowo materiałów edukacyjnych w odniesieniu do wybranych szczególnych potrzeb uczniów można zestawić następująco [3]:

Uczeń	Wskazówki dla nauczyciela
z ograniczeniami wzroku	· stosuj dobrze kontrastujące kolory i czytelny rozmiar czcionek · używaj kombinacji koloru, kształtów i tekstu · stosuj liniowy logiczny układ
z ograniczeniami słuchu	· dodaj napisy lub transkrypcje filmów wideo · buduj proste logiczne i spójne układy · rozbijaj treść na sekcje, listy, obrazy i wideo
ze spektrum autyzmu	· użyj prostych stonowanych barw · pisz prostym językiem, używaj krótkich zdań i punktowania · buduj proste i spójne układy treści
z dyslekcją	· stosuj obrazy i wykresy do ilustracji tekstu · wyrównuj tekst do lewej i zachowaj spójny układ · rozważ utworzenie materiałów w formacie np. audio lub wideo · pisz prostym językiem, używaj krótkich zdań · pozwól zmieniać kontrast między tłem a tekstem
z padaczką fotogenną	· unikaj migający treści, chyba że: miganie jest wystarczająco niewielkie (nie więcej niż 3 razy na sekundę), błyski mają mały kontrast i nie zawierają dużo czerwieni
użytkownik czytnika ekranu	· podaj język treści · stosuj liniowy logiczny układ · nadaj strukturę treści opartą na nagłówkach · twórz do użytku tylko z klawiaturą · pisz opisowe łącza i nagłówki

Źródło: Opracowanie własne na podstawie plakatów LepszyWeb.pl, Projektowanie dla dostępności

Sprawdzenie dostępności treści strony internetowej i opublikowanych na niej materiałów edukacyjnych może być przeprowadzone automatycznie z użyciem walidatorów dostępności np. Utilitia, Wave . Usługi te wspomagają proces badania zgodności z wytycznymi standardu WCAG 2.1 rozpoznając główne błędy. W przypadku potrzeby przeprowadzenia bardziej dokładnych testów pomocne są testy manualnie polegające na sprawdzeniu zgodności z Listą kontrolną lub przeprowadzone przez użytkowników końcowych.

Tworzenie dostępnych dokumentów tekstowych w edytorze tekstu

Na podstawie literatury przedmiotu [1,2,3,5,6,9] można sformułować następujące zalecenia dotyczące tworzenia dostępnego dokumentu cyfrowego w formacie doc, docx i pdf z zastosowaniem edytora tekstu. Zalecenia są uniwersalnie, nie są związane z konkretnym edytorem. Jako przykład realizacji podano polecenia edytora MS Word 2016.

Prosty tekst
- utwórz łatwy do czytania i rozumienia, bez rozbudowanych zdań, z podziałem na logiczne części (akapity), z wyróżnionymi nagłówkami
Język dokumentu
- oznacz dla całego dokumentu lub fragmentów (polecenie: Recenzja=>Język )
Struktura dokumentu
- zbuduj na wbudowanych nagłówkach, zastosuj Nagłówek 1 tylko raz w całym dokumencie dla tytułu tekstu (polecenie: Narzędzia główne=>Style, pomocne okienko nawigacji Widok => Okienko Nawigacji )
Listy elementów
- utwórz automatycznie jako numerowane lub wypunktowane (polecenie: Narzędzia główne => Punktory (Numerowanie))
Formaty tekstu
- zastosuj style
- czcionka: bezszeryfowa (np. Arial, Calibri, Tahoma), rozmiar co najmniej 12 pkt;
- akapit: interlinia od 1,15 - 1,5, wyrównanie tekstu do lewej, zastosowane odstępy;
- układ ciągły, 1 kolumna
Kolory
- zapewnij kontrast między kolorem tekstu a tła o współczynniku co najmniej 4,5:1 (przykładowa wyszukiwarka kontrastów ( https://kontrast.lepszyweb.pl/ ))
- nie stosuj jako jedynego wyróżnika informacji
Hiperłącza/linki
- opisz adres URL prostym, zrozumiałym tekstem do wyświetlenia, unikaj nieokreślonego tekstu na przykład "kliknij tutaj" lub "więcej" (polecenie: Hiperłącze=> Tekst do wyświetlenia )
- zapewnij aktualny odnośnik prowadzący do istniejącego zasobu
Grafika informacyjna
- dodaj tekst alternatywny (polecenie: Formatuj obraz => Układ i właściwości => Tekst alternatywny)
- zawijaj równo z tekstem (polecenie: Zawijaj tekst => Równo z tekstem ).
Tabela danych
- nadaj prostą strukturę, bez scalonych komórek
- dodaj tekst alternaty (polecenie: Właściwości tabeli => Tekst alternatywny)
- oznacz wiersz nagłówkowy (polecenie: Narzędzia => Układ =>Powtórz wiersze nagłówka )
Właściwości dokumentu
- podaj temat, tytuł, autora, słowa kluczowe (polecenie Plik=>Właściwości)
Tworzenie pliku pdf z ułatwieniami dostępu
- dostępny cyfrowo dokument tekstowy zapisz jako pdf z opcjami przeniesienia struktury opartej na nagłówkach i tagach (polecenie: Zapisz jako=>Opcje=>Utwórz zakładki przy użyciu => Nagłówki oraz Tagi struktury dokumentu dla ułatwień dostępu )

Przy tworzeniu dokumentu warto wspierać się funkcjonalnością automatycznego sprawdzania dostępności cyfrowej (polecenie: Plik => Informacje => Wyszukaj problemy => Sprawdź ułatwienia dostępu ). Należy pamiętać, że narzędzie to tylko wspomaga proces, więc wykrywa tylko część błędów, stąd jego wynik podlega dalszej weryfikacji.

Dokument tekstowy przygotowany z uwzględnieniem powyższych „dobry praktyk” da możliwość skorzystania z informacji w nim zawartej przez jak najszerszą grupę osób, bez względu na ich ograniczenia, w możliwie największym stopniu. Zapewni lepszą postrzegalność, łatwiejszy odbiór informacji, poprawną nawigację po dokumencie, poprawne wyświetlanie niezależnie od urządzenia oraz poprawne odczytanie przez różnego rodzaju czytniki ekranu dostępne w smartfonach lub instalowane w komputerze np. NVDA .

Podsumowanie

Dostępność cyfrowa to nie tylko zbiór zasad i praktyk postępowania, czy też obowiązek prawny dla podmiotów publicznych. To prawo każdego człowieka. Okres pandemii koronowirusa, gdy do sieci Internet została przeniesiona nauka, praca, dostęp do usług i relacje społeczne pokazał, że nikt nie powinien być wykluczony z tych możliwości. Dbanie o zapewnienie dostępności cyfrowej strony internetowej to nie tylko zadanie jej wykonawcy, czy też redaktora treści. To także zadanie twórcy cyfrowych materiałów edukacyjnych udostępnianych uczniom poprzez szkolną stronę www. Materiały edukacyjne mogą przecież zostać przygotowane zarówno w sposób wspomagający dostępność jak i w sposób utrudniający dostęp do treści. To współczesne wyzwanie dla nauczyciela zaangażowanego w realizację koncepcji edukacji włączającej. Świadomość istnienia standardu dostępności cyfrowej, znajomość dobrych praktyk w tym zakresie i umiejętność ich stosowania pomoże tworzyć dostępne cyfrowo materiały edukacyjne dostępne dla wszystkich, bez wykluczania uczniów z różnego rodzaju ograniczeniami percepcyjnymi, zdrowotnymi i technicznymi. To sposób na faktyczną realizację deklarowanego prawa do nauki z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb uczniów.