Motoryka małe słowo, a o jak wielkim znaczeniu dla dobrego samopoczucia dzieci oraz ich rodziców. Będąc przed rozpoczęciem następnego roku szkolnego oraz w chwili zapisów siedmiolatków do szkół kieruję ten artykuł do wszystkich rodziców chcących zapewnić dzieciom, już jako uczniom komfort i zadowolenia ze swoich osiągnięć.

W dobie cyfryzacji oraz zwiększonego kontaktu z komunikatormi internetowymi (telefon komórkowy czy komputer/laptop) zauważa się wiele trudności dzieci czy nawet młodzieży w zakresie rozwoju ręki i jej elastyczności przy wykonywaniu takiej czynności jak pisanie idące w parze z czytaniem. W dzisiejszych czasach wymienione wyżej formy komunikacji stanowią często barierę trudną do pokonania. Jako nauczyciel z wieloletnim stażem pracy zdaję sobie sprawę, że cyfryzacja wkradła się w nasze codzienne życie zawodowe i ułatwiła je, ale też niestety zawładnęła naszym czasem prywatnym.

Wczesny kontakt z klawiaturą daje możliwość wyczarowania świata gier i zabaw atrakcyjnych dla dziecka, a młodzieży ułatwia szybki kontakt z kolegami. Niestety wypełnia również czas wolny od wszelkich działań ukierunkowanych na zdobycie wiedzy. Wszelkie szlaczki, kolorowanki odchodzą do lamusa i są dla cierpliwych i wytrwałych. Rodzice posyłając dziecko do szkoły oczekują sukcesów, bo przecież sami wiedzą, że nauka czytania czy pisania nie mogą stanowić przeszkody nie do pokonania. Jednak brak właściwego rozwoju ręki we wcześniejszych latach skutkuje problemami zaburzenia grafomotoryki nawet w późniejszych latach a to pociąga za sobą pasmo następnych niepowodzeń.  

Pojęcie motoryki

Mówiąc motoryka mamy na myśli ogólną sprawność ruchową, jest to inaczej zdolność wykonywania ruchów. Dziecko nie rodzi się z umiejętnością ruchową. Nigdy nie wiadomo jak sprawne motorycznie będzie. Od momentu urodzenia każdy sam kształtuje swoje umiejętności ruchowe. W procesie tym dużą rolę odgrywa rodzic, który pełen świadomości pomoże swojemu dziecku osiągać poszczególne etapy rozwoju.

Rozwój motoryki przebiega etapami i żaden z etapów rozwoju nie powinien być pominięty. Tempo osiągnięcia dojrzałości motoryki jest indywidualne dla każdego.

Z ruchem kojarzymy pojęcie motoryki dużej i małej. Motoryka duża dotyczy ruchów całego ciała, natomiast motoryka mała to ruchy rąk, dłoni, palców podczas czynności wymagających precyzji, czyli podczas pisania, szycia, sznurowania butów, zapinania guzików itp. Wbrew pozorom obydwie motoryki są od siebie zależne i wymagają rozwoju w różnych etapach wiekowych dziecka. Z właściwym poziomem motoryki dużej wiąże się wzmocnienie dużych grup mięśniowych, nabycie koordynacji ruchowej, wzrokowo-ruchowej i słuchowo-ruchowej pozwala na rozwój motoryki małej.

Prawidłowa sprawność ruchowa to efekt działania układu nerwowego i mięśniowego. Aby dziecko poruszało się właściwie do swojego wieku obydwa w/w układy muszą być skoordynowane. To mózg i nerwy przewodząc impulsy dają sygnał mięśniom do wykonania ruchu.

Etapy rozwoju ruchowego dziecka

Rozwój umiejętności motorycznych dziecka trwa aż 4-5 lat, a zaczyna się już w czasie życia płodowego. Pierwsze nieskoordynowane i niezależne ruchy pojawiają sie w wieku płodowym i można je jeszcze zaobserwować u noworodków. Ze względu na brak koordynacji nazywamy je odruchami.

Dopiero z czasem w okresie niemowlęcym dziecko zaczyna kontrolować swoje ciało i wykonywane ruchy. Dziecko może je kontrolować więc nazywamy je ruchami dowolnymi.

Etapy rozwoju ruchów :

  • unoszenie głowy – powinno nastąpić ok. 3 miesiąca życia
  • siadanie – dziecko powinno zacząć siadać samodzielnie ok. 8 miesiąca życia
  • chodzenie – umiejętność tę dziecko powinno opanować ok. 12 miesiąca życia

Od tego momentu gdy dziecko sprawnie biega, skacze i chodzi, zaczyna się intensywny proces rozwoju motoryki małej, która polega na precyzyjnym używaniu mniejszych grup mięśniowych, np. dłoni. Ich rozwój powinien zakończyć się około 6 roku życia dlatego w tym wieku dziecko powinno otrzymać gotowość szkolną tzn. być na tyle dojrzałym aby sprostać nauce czytania i pisania.

Rozwój motoryki małej

Motoryka mała również przebiega etapami. Jej rozwój rozpoczyna się tuż po narodzinach.

1-3 miesiąc życia

Występuje odruch chwytny (wprowadzając palec lub przedmiot do otwartej dłoni dziecka, noworodek odruchowo zgina palce i chwyta przedmiot.

4-5 miesiąc życia

Pojawia się chwyt dłoniowy prosty (chwyt małpi). Dziecko całą dłonią od góry chwyta zabawkę, owijając na niej paluszki.

6 miesiąc życia

Wykształca się chwyt prosty dłoniowo-łokciowy. Dziecko zaczyna chwytać przedmiot dłonią, z wyłączeniem kciuka. Przekłada zabawki z ręki do ręki. Sięga po przedmiot jedną ręką. Wypuszcza przedmiot z ręki, aby chwycić następny.

7-8 miesiąc życia

Pojawia się chwyt nożycowy. Dziecko zaczyna posługiwać się przy chwytaniu kciukiem. Małe przedmioty chwytane są pomiędzy kciukiem a bokiem podkulonego palca wskazującego. Dziecko potrafi trzymać w każdej rączce po jednym przedmiocie i można zaobserwować początki zabaw manipulacyjnych.

9-12 miesiąc życia

Wykształca się chwyt pęsetkowy (chwyt opuszkowy). Dziecko trzyma przedmiot między opuszkami kciuka i palca wskazującego. Dziecko potrafi wyjąć mniejszy przedmiot z większego. Następuje obserwacja rzuconych i upadających przedmiotów. Dziecko trzyma 2 przedmioty i interesuje się 3.

Umiejętności motoryczne w poszczególnych latach życia.

Pod koniec pierwszego roku życia rączki dziecka mogą być na tyle sprawne aby pchać lub ciągniąć różne przedmioty, przekręcać, wciskać, nawlekać duże kółka na patyk czy ustawiać klocek na klocku. W tym wieku dziecko podejmuje też pierwsze próby samodzielnego jedzenia (posługując się łyżeczką) i picia z kubka.

W drugim i trzecim roku życia – dziecko doskonali powyższe umiejętności również samoobsługowe. Próbuje samodzielnie rozbierać się, zdejmować czapkę, buty, skarpetki czy spodnie na gumce.

W tym wieku wykonuje także pierwsze „rysunki”. Rysunki pojawiają się również fazami:

  • bazgroły
  • kółka
  • głowonogi

Do innych czynności dobrze opanowanych w tym wieku należą: przewracanie strony kartonowej książeczki, stawianie babek z piasku oraz budowanie coraz wyższych budowli z klocków.

W okresie przedszkolnym ( 3-6 lat) dziecko wiele się uczy. Pierwsze jego czynności, które powinien w tym wieku wykonać to:

  • zdejmować ubranka i próbować samodzielnie się ubiera
  • wkładać czapkę, buty na rzepy, skarpety, spodnie na gumce
  • rozwijać umiejętności twórcze: malować farbami, lepić z plasteliny (wałek, placek), konstruować używając różnych materiałów
  • rysować uproszczoną postać ludzką, odwzorowywać trójkąt, kwadrat, przecinające się linie
  • posługiwanie się nożyczkami. (Młodsze tnie po linii prostej, starsze radzi sobie z falistą i łamaną)
  • kreślenie znaków literopodobnych (czterolatki); pięciolatki podejmują próby odwzorowania liter drukowanych
  • wzbogacanie w szczegóły rysunku postaci

Przygotowany przedszkolak do pójścia do pierwszej klasy powinien:

  • prawidłowo trzymać ołówek
  • rysować proste figury geometryczne, na zadany temat, po śladzie i łączyć z sobą kropki
  • kreślić elementy literopodobne w szerokiej liniaturze
  • mieć opanowane czynności samoobsługowe, w tym wiązanie butów

W młodszym wieku szkolnym dziecko zdobywa umiejętność pisania: kreśli litery, łączy je w wyrazy, trzymając się liniatury zeszytu. Staje się coraz bardziej samodzielne: samo przygotuje kanapkę, pokroi warzywa i owoce, pościeli łóżko.

Dziecko w wieku 10–11 lat potrafi pisać w zeszycie w szerokie linie, a mechanizm pisania ulega automatyzacji.

Między 12. a 14. rokiem życia kończy się proces rozwoju czynności manualnych.

Zaburzenia motoryki małej

Powyższe prawidłowości u każdego dziecka mogą przebiegać w innym tempie. Jest to dopuszczalne i bardzo indywidualne. Każde dziecko ma wewnętrzny zegar biologiczny i nie należy powyższych umiejętności przyśpieszać. Nie każde opóźnienie jest zaburzeniem.

Pod pojęciem zaburzeń motoryki małej rozumie się całe spektrum deficytów, począwszy od całkowitego braku kontroli nad kończynami górnymi, a skończywszy na trudnościach grafomotorycznych.

Sprawność rąk to nie tylko nabyta precyzja to przede wszystkim prawidłowa budowa anatomiczna powiązana z układem nerwowym i mięśniowym. To ona ma decydujący wpływ na poziom funkcjonowania człowieka. Aby było to możliwe, człowiek musi potrafić zapoczątkować ruch, kontrolować jego siłę i czas trwania, a także zakończyć go w odpowiednim momencie. Nieprawidłowe napięcie mięśniowe w obrębie szyi, łokci, ramion i przedramion także może być przyczyną kłopotów z pisaniem.

Istnieją różne przyczyny obniżonej sprawności w zakresie motoryki małej u przedszkolaka. Do przyczyn tych mogą należeć:

  • zbyt duży lub zbyt słaby nacisk na kredkę
  • nieprawidłowy uścisk podczas trzymania przedmiotów
  • trudności w opanowaniu czynności samoobsługowych
  • słaba koordynacja obu rąk podczas zabaw manualnych
  • niechęć do dotykania różnych faktur lub opór przed zanurzaniem rąk w wodzie, piasku, ryżu itp.

Wczesne przystąpienie do wspólnych zabaw o charakterze sensorycznym mogą przyczynić się do szybkiego zniwelowania opóźnień i przyczynienia się do lepszego startu w szkole.

Aby osiągnąć odpowiednią sprawność dziecko musi stopniowo ćwiczyć różne mięśnie, dojrzewać do prawidłowego wykonywania ruchu będącego podstawą właściwego funkcjonowania.

Przykładowo, raczkowanie to bardzo ważna faza w kształtowaniu motoryki. Podczas raczkowania kształtuje się koordynacja ruchowa, dłonie dotykają podłoża, często o różnych fakturach co przyczynia się do rozwoju układ nerwowego. W czasie raczkowania dziecko rozwija się fizycznie a mięśnie stają się silniejsze. Wszystko to ma wpływ na siłę mięśni dłoni i palców podczas pisania.

Wspieranie rozwoju

Aby zapewnić optymalne możliwości rozwoju motoryki małej, należy zadbać o odpowiednią sprawność dużych grup mięśniowych. Chcąc osiągnąć ten cel należy zachęcać do aktywności ruchowej tj. biegania, skakania, wspinania się. Dziecko posiada naturalną potrzebę biegania a rolą rodziców i opiekunów powinno być zachęcanie do takich aktywności. Podczas zabaw ruchowych dzieci wzmacniają mięśnie i poprawiają koordynację ruchową. Ćwiczą dokładność, siłę i wytrwałość.

Do takich aktywności należy dołączyć zabawy na placu zabaw tj. wspinanie, huśtanie, zabawy w piaskownicy, lepienie babek, kopanie w piasku. Poprzez takie zabawy dziecko rozwija swój układ ruchowy i nabywa precyzji charakterystycznej i potrzebnej w procesie pisania a następnie czytania. Dziecko przesypuje piasek, uklepuje go, czuje różne faktury. Równocześnie rozwija się układ mięśniowy i nerwowy. Skakanie na skakance jest zabawą również bardzo pożądaną. Warto wrócić do czasów gdy każda dziewczynka w wieku przedszkolnym skakała wykorzystując kolorowe sznurki. Zabawa ta również wpływa na kształtowanie ręki i wyrabianie precyzji ruchu w nadgarstku. Zabawa może okazać się niełatwą, więc należy wzmacniać pewność dziecka i zachęcać do wykonywania takich zadań, bo lubimy robić to co już umiemy.

Przykładowe ćwiczenia ręki

Po ćwiczeniach ogólnorozwojowych przychodzi czas na ćwiczenia ręki. Ćwiczenia ręki są podstawą w prawidłowym, kształtnym, dokładnym i estetycznym pisaniu. Aby osiągnąć cel należy zainteresować dzieci pracami ręcznymi polegającymi na lepieniu, wycinaniu, kolorowaniu. Bardzo pomocna w kształtowaniu precyzji ręki jest ciastolina, masa solna, plastelina. Dzięki ćwiczeniom na powyższym materiale dzieci zyskują potrzebną precyzję, ucisk staje się wyraźny, dziecko potrafi go kontrolować. Podczas zabawy plasteliną, czy ciastoliną dzieci uklepują ją, ściskają, rwą na kawałki. Dziecko można również zainteresować samodzielnym wykonaniem masy solnej. Jest to nie tylko frajda ale też zacieśnianie więzi emocjonalnych z rodzicami.

Przykładowe ćwiczenia motoryki małej stosowane na zajęciach z dziećmi:

  • swobodne nieokreślone ruchy tzw. bazgroły na dużych powierzchniach papieru, flamastrami, kredkami świecowymi, pastelami
  • wszelkie nawlekanie koralików (najpierw dużych później coraz mniejszych), przewlekanie sznurków i tasiemiek oraz sznurowadeł, przewlekanie ich przez otwory (najpierw dość duże później mniejsze) i zawiązywanie ich (w ten sposób dziecko nauczy się zawiązywania sznurowadeł).Polecam https://www.empik.com/alexander-nawlekaj-nie-czekaj-gra-zrecznosciowa-alexander,p1045875529,zabawki-p
  • wspólne rozwieszanie prania i przyczepiania go klamerkami do bielizny
  • zamalowywanie najpierw dużych powierzchni farbami lub kredkami ( dziecko zamalowuje powierzchnię zbliżając się do konturu ograniczającego powierzchnię przeznaczona do zamalowania). Dziecko przyjmuje wygodna pozycję ( może być pozycja stojąca). Wraz z nabytą wprawą wdrażamy dokładne kolorowanie bez przekraczania konturu oraz rysunki zaczynają zawierać coraz więcej szczegółów.
  • kalkowanie obrazków, obrysowywanie szablonów,
  • zabawy paluszkowe - wykonywanie drobnych ruchów palcami: spacerowanie palcami po stole, zabawa: "Idzie rak nieborak" czy inne. Wiele zabaw można znaleźć w internecie. Aby rozruszać palce można odgrywać scenki bajek, czy tworzyć sytuacje stosując na palce pacynki. Można wykonać je samemu i zaangażować do prostych czynności dziecko lub kupić w sklepie.

Wyliczanka z członkami rodziny

Ten pierwszy to dziadziuś,

A przy nim babunia.

Największy to tatuś,

A przy nim mamunia

A to ja dziecinka mała,

I oto moja rodzinka cała.

źródło https://dziecieceinspiracje.pl/2015/06/zabawy-paluszkowe.html

  • modelowanie z plasteliny, modeliny, masy solnej, ciastoliny najpierw kuleczek, wałeczków; później form bardziej złożonych - zwierząt, postaci ludzkich, liter, Można wspólnie pokucharzyć i wykonać wspólnie kluski śląskie na obiad

źródło https://handmadebase.com/pl/modeling-from-plasticine-for-children-from-15-years-n/

  • wydzieranie z kolorowego papieru i wyklejanie wydartymi kawałkami powierzchni kolorowanki
  • próby rysowania w liniach wzorów literopodobnych i szlaczków
  • zgniatanie kartki papieru jedną ręką w małą kulkę
  • zapinanie guzików, później przyszywanie guzików, szycie prostymi ściegami np. z babcią
  • wszelkie ćwiczenia dłoni i ramion - wymachy, krążenia, uderzenia, pocierania, otwierania, zamykania, ściskanie piłeczek, zwijanie palcami chusteczek,
  • rysowanie patykiem po ziemi, kredą po asfalcie
  • liczne zabawy w piaskownicy, robienie babek, uklepywanie piasku
  • zabawy w Ogródkach Jordanowskich, wspinanie się - wzmacnia, rozwija mięśnie ręki.

Bibliografia:

  1. "Pierwszy rok życia dziecka" / Heidi Murkoff wyd. Rebis 2020
  2. "Sensoryczne niemowlę" / Joanna Szulc, Aleksandra Charęzińska wyd. Mamania 2019
  3. "Zabawy z niemowlakami na każdy dzień" / Jackie Silberg wyd. KE Liber 2010
  4. "Zabawy słowno-ruchowe z niemowlakami" /Grażyna Wasilewicz 2019
  5. "Zabawy paluszkowe" / Krzysztof Sąsiadek wyd. Media Rodzina 2005
  6. "Całkiem nowe zabawy paluszkowe usprawnianie dłoni dzieci"/ Piotr Winczewski, Aneta Winczewska wyd. Harmonia 2018
  7. "Terapia ręki" /Bartkiewicz Wioletta, Giczewska Aneta wyd. GiBa 2015

Opracowała: Alicja Stoltman

Nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej w Szkole Podstawowej nr 30 Olsztyn im. Marii Zientary - Malewskiej, germanistyka, socjoterapeutka