W rozwoju dzieci lęk jest normalnym stanem emocjonalnym. Jednak doświadczany w nadmiarze może świadczyć o występowaniu zaburzeń, co wymaga działań pomocowych wobec ucznia. Skuteczne wsparcie opierać powinno się o pełne zrozumienie problemu i trafną diagnozę.

PRZYCZYNY ZABURZEŃ LĘKOWYCH

Wśród czynników wpływających na rozwijanie się zaburzeń lękowych u dzieci są uwarunkowania genetyczne, style poznawcze, wzorce rodzicielskie oraz stresujące doświadczenia. Skłonność do przeżywania lęku jest w dużym stopniu związana z predyspozycjami genetycznymi, które wpływają na temperament, wrażliwość emocjonalną oraz na kształtującą się osobowość ucznia. U dzieci nadwrażliwych emocjonalnie można zaobserwować skłonność do dysfunkcjonalnych interpretacji zdarzeń lub/i negatywnych nawyków myślowych w postaci np. skupiania się na zagrożeniach, pesymistycznym prognozowaniu przyszłości czy umniejszaniu pozytywnych doświadczeń. Skutkuje to zwykle unikaniem okoliczności czy sytuacji wywołujących lęk, co utrudnia konfrontowanie przekonań lękowych z rzeczywistością oraz oswajanie się z bodźcami lękowymi, a więc sprzyja eskalacji problemów emocjonalnych.

Znaczącą rolę w rozwijaniu zaburzeń lękowych odgrywa także środowisko rodzinne. Dziecko obserwując powtarzające się reakcje rodziców na określone wydarzenia życiowe, może przyswajać lękowe wzorce. Dodatkowo niektóre zachowania rodziców mogą ten lęk podtrzymywać lub potęgować. Na uwagę zasługuje również sytuacja, w której lęk u dziecka wzmacniany jest przez nauczyciela – wzmacniany często nieświadomie i bez wiedzy nauczyciela na temat tego, co dzieje się w psychice dziecka w odpowiedzi na jego zachowania, ton głosu, czy wygląd. Wchodzimy tu już w rozważania na temat trudnych, stresujących doświadczeń w życiu dziecka, które niewątpliwie przyczyniać się mogą do wystąpienia zaburzeń lękowych. Mogą to być takie okoliczności, jak np. trudna relacja z nauczycielem, odrzucenie przez grupę rówieśniczą, konsekwencje licznych niepowodzeń szkolnych, pobyt w szpitalu z powodu konieczności przejścia zabiegu/operacji, ugryzienie przez psa. Lęk nasila się również w obliczu aktualnie trwającej pandemii oraz w wyniku izolacji społecznej, która niewątpliwie jest stresogenna.

ZABURZENIA LĘKOWE CZY LĘK NORMATYWNY

Należy pamiętać, że lęk, a także strach są normatywną odpowiedzią psychiki i ciała na stan zagrożenia. Strach jest odpowiedzią na realne zagrożenie. Lęk jest odpowiedzią na przewidywane zagrożenie. Oczywiście nakładają się one na siebie. W poszczególnych fazach rozwoju człowieka strach i lęk są normalną tendencją rozwojową. Dlatego podczas toku diagnozy konieczne jest rozważenie czy objawy u dziecka są ww. normą. Naturalnym dla rozwoju jest np. lęk przed znajomymi u dziecka w wieku 6-10 miesięcy, lęk przed separacją między 8. miesiącem a 2. rokiem życia, lęk przed ciemnością oraz wyobrażonymi postaciami w wieku 3-6 lat, między 6 a 12 rokiem życia występuje lęk przed chorobą i śmiercią (swoją, czy członka rodziny) oraz przed naturalną katastrofą, natomiast między 11 a 17 rokiem życia na pierwszy plan wysuwa się lęk przed krytyką, upokorzeniem, porażką. Problem zaczyna się wtedy, gdy strach i lęk mają bardzo wysokie natężenie, skutkują określonymi objawami psychofizycznymi i zaburzeniami w zachowaniu, co uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie człowieka.  Wówczas rozpoczynamy diagnozę pod kątem zaburzeń.

RODZAJE ZABURZEŃ LĘKOWYCH

Symptomy zaburzeń lękowych obejmują reakcje fizjologiczne, poznawcze i behawioralne. W populacji dziecięcej są to najbardziej rozpowszechnione problemy psychiczne. Dla dzieci specyficzne są objawy takie jak na przykład bóle brzucha czy głowy, uczucie dławienia się, napięcie mięśni, poczucie roztrzęsienia, a także zamartwianie się, poczucie nieradzenia sobie z problemami, niepokój w relacjach oraz nadaktywność psychoruchowa, nadmierne reakcje emocjonalne, wycofanie z wybranych aktywności, unikanie niektórych bodźców (tych wywołujących lęk).

Klasyfikacje diagnostyczne chorób IDC-10 (jej część dotycząca zaburzeń psychicznych wieku dziecięcego, młodzieży i dorosłych) oraz DC: 0-3 R (zaburzenia dzieci od okresu niemowlęcego do trzeciego roku życia) opisują następujące typy zaburzeń lękowych:

ZABURZENIA LĘKOWE W CZASIE PANDEMII COVID-19

Aktualna sytuacja epidemiologiczna w kraju przyniesie zapewne wzrost zaburzeń psychicznych u dzieci i młodzieży, w tym zaburzeń lękowych. Przyczynia się do tego niewątpliwie pozbawienie dzieci i młodzieży możliwości zaspokajania wszystkich potrzeb życiowych i psychicznych warunkujących prawidłowy rozwój z powodu zamknięcia w domu, braku możliwości przebywania wśród rówieśników, swobodnej aktywności na świeżym powietrzu, czy deprywacji potrzeb poznawczych, a także problemy relacyjne pojawiające się podczas długiego przebywania tylko z członkami rodziny, lęk przed zachorowaniem na koronawirusa, czy zarażeniem osób bliskich, aż po możliwość doświadczania przemocy domowej. Sytuacja jest rozwojowa. Czas pokaże, jakie będą skutki pojawienia się koronawirusa COVID-19 dla rozwoju młodego pokolenia. Obecnie możemy jedynie spekulować, choć już pierwsze problemy w mojej pracy gabinetowej są sygnalizowane przez dzieci i rodziców. Wśród nich obawy, że nie poradzą sobie z nauką w systemie zdalnym lub nie zdążą na czas i dostaną jedynkę. Pojawia się strach przed niezaliczeniem egzaminu i „zmarnowaniem” przyszłości. Nasilają się zachowania agresywne, których podłożem jest m.in. niepokój o zdrowie rodziców, którzy wychodzą do pracy, lęk o zdrowie i życie swoje i bliskich osób. Zgłaszane są problemy hipochondryczne i nasilone reakcje psychosomatyczne. Występują problemy mające znamiona germofobii, czyli lęku przed zarazkami/wirusami/bakteriami/zakażeniem, skutkujące m.in. przymusem częstego mycia rąk i dezynfekcji wszystkiego wkoło w stopniu większym, niż wymagają tego obecne zalecenia sanitarne. Przed nami zapewne będzie wyzwanie, jakim jest eskalacja lęku separacyjnego po otwarciu żłobków i przedszkoli, a później szkół – choć tu pewnie z mniejszym stopniu. Na szczęście większość populacji dzieci i młodzieży nie ma zaburzeń lękowych. Obecnie szacuje się, że jest to 2%-10%. Warto jednak rozwijać swoje kompetencje pracy z uczniem z tego typu problemami.

ZASADY BUDOWANIA RELACJI Z UCZNIEM LĘKOWYM

Nadrzędną sprawą w przypadku kontaktów z uczniem lękowym jest kształtowanie postawy budującej bezpieczną, przewidywalną, nacechowaną spokojem i życzliwością relację z uczniem. Obecnie jest to utrudnione ze względu na pracę zdalną, jednak już teraz warto poświecić czas na konstruktywną komunikację, zwłaszcza z uczniami, o których wiemy, że są z grupy ryzyka zaburzeń psychicznych lub mają diagnozę w tym kierunku. Konieczność pracy zdalnej może być też okazją do zbudowania nowej jakościowo relacji. Po otwarciu szkół, przedszkoli i żłobków kontakt z uczniem lękowym stanie się mocniej doświadczalny. Wówczas warto mieć świadomość, jak postępować z dzieckiem ujawniającym symptomy lękowe. Poniżej przedstawiam kilka wskazań i zachęcam do pogłębiania zagadnienia.

Unikaj:

1. Krytykowania ucznia oraz oceniania jego reakcji, zachowań, a także żartowania z niego, czy ośmieszania.
2. Rozmów o problemach ucznia na forum grupy lub w miejscach, gdzie ktoś mógłby usłyszeć ten dialog.
3. Porównywania ucznia z innymi i stawiania za wzór kogoś innego.
4. Uciekania od uczuć i trudności poprzez bagatelizowanie problemu ucznia (np. „To tylko stres, przejdzie mu”) lub błędnego przypisywania mu intencji (np. „On manipuluje”, „Robi to na złość”)
5. Tworzenia napiętej atmosfery, zwłaszcza wzmagającej o lęk.
6. Motywowania poprzez ukazywanie negatywnych konsekwencji (np. „Jeśli teraz nie nauczysz się tego, to nie zdasz”), czy ocenianie jedynie ze swojej perspektywy (np. „Weź się w garść, przecież to jest proste”)
7. Zakładać z góry (bez rozmowy z nim), czego uczeń potrzebuje i jak z nim postępować.

Praktykuj:

1. Rozmowy z uczniem na osobności.
2. Techniki aktywnego słuchania.
3. Ukazywanie uczniowi drobnych postępów jego nauce i zachowaniu – w odniesieniu do tego, jak funkcjonował wcześniej.
4. Mentalizowanie stanów psychicznych ucznia oraz odzwierciedlanie jego uczuć (np. „Myślę, że możesz obawiać się tego sprawdzianu, czy tak?”, „Widzę, że niepokoisz się.”)
5. Budowanie bezpiecznej, twórczej i pozytywnej atmosfery.
6. Motywowanie poprzez ukazywanie pozytywnych konsekwencji możliwych do osiągnięcia przez ucznia, czyli ze strefy jego najbliższego rozwoju.
7. Pytania: czego uczeń potrzebuje, jakie są powody jego zachowania, co mu pomoże.
8. Opracowanie wspólne z uczniem siatki wsparcia – im starszy, tym bardziej zaangażowany w ustalanie planu.

Zaburzenia lękowe u dzieci i młodzieży nie zawsze są zauważalne, gdyż mogą przybierać różne oblicza. Warto zatem rozwijać swoją wiedzę i świadomość problemu, aby pomóc uczniowi prawidłowo rozwijać się oraz zapewnić mu adekwatne wsparcie i dopasowaną do jego potrzeb fachową pomoc.

Bibliografia:

1. Emde R. N. i in. (red.), Klasyfikacja diagnostyczna DC: 0-3R. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Fundament, 2007.

2. Goetz M. , Specyfika diagnozy zaburzeń lękowych u dzieci. W: Wilczyńska A. (red.), Psychologia w praktyce. Poznań: Wydawnictwo Forum Media Polska, 2020.

3. Kendall P. C., Zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2004.

4. Lange-Rachwał M., Uczeń obawiający się nauczyciela i nauczanego przez niego przedmiotu – sytuacje, których nie wolno ignorować. W: Wsparcie zdrowia psychicznego uczniów. Poznań: Wydawnictwo Forum Media Polska, 2019.

5. Popek L., Zaburzenia lękowe u dzieci i młodzieży – kiedy można stwierdzić objawy somatyczne i psychopatologiczne. W: Psychiatria po Dyplomie. Warszawa: Wydawnictwo Medical Tribune Polska, 2017.

6. Pużyński S., Wciórka J. (red.), Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w IDC-10. Badawcze kryteria diagnostyczne. Kraków: Wydawnictwo Vesalius, 2007.

Kamila Kaliszewska-Siwek

Psycholog z wieloletnim klinicznym doświadczeniem w pracy z dziećmi, młodzieżą oraz ich rodzicami. Członek Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Absolwentka studiów podyplomowych z dziedziny psychologii klinicznej oraz licznych kursów kompetencyjnych, m.in. mediacji i interwencji kryzysowej. Diagnosta i terapeuta dzieci i młodzieży. Specjalista w zakresie prowadzenia szkoleń, warsztatów oraz wykładów.